Từ xưa đến nay kho tàng văn học Việt Nam luôn có nhiều câu ca dao, tục ngữ, các bài học được truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác nói về văn hóa ứng xử, cách đối nhân xử thế giữa con người với con người. Vấn đề văn hóa ứng xử luôn là vấn đề thu hút được sự quan tâm đông đảo của toàn xã hội, đặc biệt là vấn đề văn hóa ứng xử của giới trẻ hiện nay.
Để đi sâu vào vấn đề, hiểu rõ về vấn đề cần nghiên cứu thì chúng ta phải biết thế nào là văn hóa, thế nào là cách ứng xử? Có thể hiểu văn hóa là tổng hợp các giá trị, các tư tưởng được hệ thống lại bởi các hoạt động trong quá khứ, hiện tại của cá nhân này với cá nhân khác, của cá nhân này với tập thể với cộng đồng. Qua những hoạt động sáng tạo ấy, các thế hệ tiếp nối nhau đã hình thành nên những quy chuẩn, những giá trị thước đo, những khuôn mẫu chuẩn mực, những cái riêng biệt, độc đáo của một cộng đồng, một dân tộc. Còn ứng xử có thể nôm na là cách mình đối đáp, trả lời với người khác khi người đó đang tác động đến ta. Và cách ứng xử được thể hiện rõ qua thái độ, cử chỉ, hành động, lời nói,… của mình là cách người khác đang nhìn nhận, đang nhận xét về tính cách, nhân cách của ta. Nói tóm lại văn hóa ứng xử là tổng hòa các mối quan hệ giữa con người với con người, giữa con người với tất cả những gì xung quanh chúng ta bao gồm cây cỏ hoa lá, bao gồm cả các loài vật hay đó chính là mẹ thiên nhiên. Văn hóa ứng xử là nơi để chúng ta cho mọi người được thấy về con người, cá tính nhân cách của chính bản thân mình, và nói rộng ra hơn nữa, thì những hành xử hay giao tiếp đó giúp ta thể hiện được tinh thần, ý chí con người của một dân tộc, một cộng đồng khác biệt không thể trộn lẫn với bất cứ dân tộc hay cộng đồng khác. Đã gọi là văn hóa ứng xử thì đó phải là những ứng xử đẹp, lịch sự, văn minh. Ví như nói chuyện phải nói nhỏ nhẹ, duyên dáng, có học thức, chứ không phải mở miệng ra là chửi thề rồi chỉ trích, nói xấu người này, người kia, vứt rác thì phải vứt đúng nơi, đúng chỗ, chứ không thể bạ đâu vứt đó, cứ tiện cho mình, sạch cho mình là được, còn xung quanh có ra sao cũng mặc kệ. Từ những ví dụ trên, chúng ta thấy rằng văn hóa ứng xử đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong cuộc sống con người, và đặc biệt là cuộc sống hiện đại ngày nay.
Trên thực tế, hành vi ứng xử của các bạn trẻ trong xã hội ngày nay là sự giao thoa nhuần nhuyễn giữa đông và tây, giữa cái mới và cái cổ điển. Với sự bùng nổ của thiết bị công nghệ, các bạn có cơ hội được tiếp xúc với nhiều nền văn hóa mới, từ đó hình thành cung cách ứng xử tiến bộ, hợp thời. Không còn những hủ tục như trọng nam khinh nữ, đạo tam tòng như thế hệ cũ, các bạn trẻ thể hiện sự tôn trọng với phái yếu bằng những hành động “ga – lăng” như luôn nhường phụ nữ đi trước, mở cửa, kéo ghế cho các bạn gái, nói năng vừa đủ nghe, lịch thiệp,… Ngoài ra, được bồi bổ kiến thức đa chiều, văn hóa ứng xử của các bạn trẻ cũng được nâng tầm, từ đó tác động đến những lối suy nghĩ còn lạc hậu, không theo kịp thời đại nhằm từng bước thay đổi, loại trừ.
Trước hết phải nói đến văn hóa ứng xử giữa con người với con người. Nền văn hóa này đã được dân tộc ta vun đắp nên từ ngàn đời nay với những câu ca dao, tục ngữ như; “ Lời nói chẳng mất tiền mua, lựa lời mà nói cho vừa lòng nhau”, “Lời chào cao hơn mâm cỗ”, “ Ăn phải nhai, nói phải nghĩ”, “ Uống nước nhớ nguồn”,…đó là văn hóa trọng tình, trọng nghĩa, quan tâm yêu thương, giúp đỡ lẫn nhau. Cái nôi đầu tiên khởi nguồn cho chúng ta học cách ứng xử, giao tiếp với người khác đó chính là gia đình. Từ khi con người ta được sinh ra đến khi trưởng thành là cả một quá trình dài tu dưỡng, rèn luyện học tập không ngừng: “Học ăn, học nói, học gói, học mở”, khi còn nhỏ chúng ta đã được ông bà, cha mẹ, người thân dạy cho chúng ta cách tập ăn, tập nói, học đọc, học viết,… khi được ai cho những món quà thì phải biết khoanh tay lại xin và nói cảm ơn. Gặp người lớn thì phải khoanh tay lại chào hỏi một cách lễ phép. Lớn hơn một chút nữa thì chúng ta học khi đi phải thưa, khi về phải trình đó là thể hiện sự lễ phép đối với ông bà, cha mẹ, để cho người lớn biết mình đi đâu, khi nào về để họ không phải lo lắng. Chẳng hạn như những bạn được sinh ra trong một gia đình bố mẹ luôn yêu thương, các thành viên trong gia đình luôn vui vẻ hòa thuận, được gia đình quan tâm, bao bọc, dạy dỗ từ những điều nhỏ nhặt nhất, những điều hay lẽ phải, giáo dục cho bản thân nhận ra được những điều sai trái khi mắc lỗi, đây cũng là cách làm cho các bạn hình thành những thói quen tốt từ rất sớm trong cách ứng xử với mọi người xung quanh. Ngược lại đối với các bạn trẻ sinh ra trong một gia đình mà bố mẹ hay xảy ra bất đồng, cự cãi nhau, gia đình không quan tâm yêu thương đến nhau, không chỉ bảo cho con em mình những điều tốt, lẽ phải thì lớn lên những bạn trẻ đó tính cách thường nóng nảy, có xu hướng bạo lực, nói năng cũng cục cằn, thô lỗ, còn cãi lại ngay cả phụ huynh của mình.
Văn hóa ứng xử không phải ai sinh ra cũng đều có khả năng cư xử một cách lịch thiệp và có văn hóa, nó được đúc kết từ một quá trình dài từ những bài học của gia đình đến những bài học trên trường lớp. Trong trường học chúng ta được dạy học về kiến thức trong sách vở, kiến thức xã hội, học đạo đức, rèn luyện về nhân cách, kỹ năng, học cách làm người, học những điều hay lẽ phải,… không chỉ học từ thầy cô, sách vở, chúng ta còn học những điều ở bên ngoài xã hội, từ mọi người xung quanh để nâng tầm hiểu biết cho bản thân. Nhà trường dạy cho ta về kiến thức văn hóa, cũng dạy cho ta những kỹ năng trong giao tiếp, kỹ năng sống để cho chúng ta trở thành những người có văn hóa, có trình độ so với những bạn không được đến trường lớp như chúng ta. Ví dụ như đi học chúng ta được thầy cô dạy cho chúng ta những bản sắc văn hóa đậm đà bản sắc của dân tộc ta như: truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, “Thương người như thể thương thân”, “Một con ngựa đau cả tàu bỏ cỏ”,…Từ đó chúng ta biết vận dụng những bài học đó vào cuộc sống sao cho phù hợp. Đối với bạn bè gặp khó khăn thì phải giúp đỡ, động viên, khuyến khích, sẻ chia với bạn bè, thương yêu giúp đỡ lẫn nhau. Tích cực tham gia các hoạt động tình nguyện, ủng hộ, giúp đỡ những gia đình gặp khó khăn do thiên tai, lũ lụt,… Thông qua các bài học chúng ta biết vận dụng ứng xử sao cho phù hợp với bạn bè và mọi người xung quanh cho đúng mực, thể hiện mình là người văn minh, có văn hóa, được học hành, dạy dỗ bài bản.
Tuy nhiên hiện nay có không ít các bạn học sinh cũng được đi học tới nơi tới trốn so với những bạn còn kém may mắn không được đến trường mà có những hành vi, cách cư xử thiếu văn hóa trong môi trường học đường không khác gì những người ở đầu đường, xó chợ. Có thể nói đến đó là tình trạng học sinh khi nói chuyện với thầy cô giáo thì cộc lộc, trống không, nhiều bạn hay bị thầy cô gọi trả bài nhưng lại không thuộc bài nên bị thầy cô phạt từ đó dẫn đến ghét thầy cô, đi nói xấu thầy cô mình với các bạn khác, thậm chí còn gọi thầy cô mình là “ông này”, “bà nọ”.
Những nhóm học sinh chơi với nhau thường nói chuyện xưng hô mày, tao, thậm chí không còn gọi tên của nhau mà thay vào đó là gọi tên của phụ huynh của người khác hoặc hay nói tục, chửi thề đây cũng là nguyên nhân dẫn đến vấn nạn bạo lực học đường,…Một tình trạng đáng báo động trong học sinh hiện nay đó là tình trạng học sinh vô lễ với giáo viên đây là hành động không có văn hóa, cư xử không đúng chuẩn mực của người học sinh, còn đâu là truyền thống “Tôn sư trọng đạo”. Chúng ta cần lên án, phê phán mạnh mẽ đối với những bạn có hành vi này, đây cũng là hành vi trái đạo đức của những người học sinh đối với những người đã dạy dỗ chúng ta, cho ta kiến thức, những người làm nhiệm vụ trồng người cho đất nước.
Còn khi ở bên ngoài xã hội chúng ta phải biết ứng xử, nói chuyện với mọi người như thế nào để thể hiện mình là người văn minh, có tri thức. Chẳng hạn như khi ở bên ngoài xã hội chúng ta chúng ta cũng được gia đình, nhà trường giáo dục là gặp người lớn, người có quen biết thì chúng ta phải chào hỏi đàng hoàng, gặp người già phải biết kính trọng họ, biết kính trên nhường dưới, tôn trọng những người xung quanh, sẵn sàng giúp đỡ họ khi cần thiết. Đây là những tình huống cụ thể mà chúng ta thường hay gặp trong cuộc sống đó là khi tham gia giao thông thì chúng ta cũng phải thể hiện mình là người có văn hóa đi đúng làn đường, phần đường quy định, chở đúng số lượng người cho phép, đi xe phải đội mũ bảo hiểm, khi đi trên trường nếu có xảy ra va quẹt với người khác thì cũng phải xin lỗi họ và dừng lại kiểm tra xem họ và phương tiện của bị trầy, hư hỏng gì không. Giới trẻ hiện nay thường rất manh động họ chỉ xảy ra va quẹt không cần biết ai đúng ai sai mà đã cự cãi, thậm chí đã có nhiều vụ xô xát, ẩu đả dẫn đến thương vong dẫn đến những hậu quả đáng tiếc xảy ra gây nên tâm lý hoang mang lo sợ cho những người tham gia giao thông khi đụng phải các thanh niên hổ báo, thích thể hiện bản thân, cái tôi của mình mà không coi ai ra gì. Cũng có thể dẫn chứng văn hóa ứng xử của giới trẻ hiện nay đó là khi đi ra ngoài đường gặp người già, trẻ nhỏ khi muốn qua đường hay những trường hợp thường gặp khi đi xe bus, cũng như văn hóa xếp hàng, văn hóa giữ gìn vệ sinh chung nơi công cộng,… thì những người có văn hóa, có tri thức các bạn sẽ hành động bằng cách đi lại chỗ người già hay bạn nhỏ cần đi qua đường dẫn người già và bạn nhỏ đó qua đường một cách an toàn, còn trên xe bus thì chủ động nhường ghế cho người lớn tuổi, phụ nữ có thai và những người khuyết tật mà không cần ai phải nhắc nhở, người có ý thức thì sẽ tuân thủ các quy định ở những nơi công cộng không xả rác, vứt rác bừa bãi,…. Tuy đây chỉ là những hành động nhỏ nhưng lại thể hiện được mình là người có văn hóa, biết cách ứng xử với mọi người, đây cũng là những hành động đẹp được mọi người khen ngợi và để lại ấn tượng cho những người xung quanh. Đây cũng là những nét đẹp cần gìn giữ và phát huy trong giới trẻ hiện nay, phát huy những nét đẹp truyền thống của dân tộc.
Tuy nhiên hiện nay trong giới trẻ gặp những tình huống như vậy các bạn còn thờ ơ, làm ngơ như không thấy, thậm chí còn giành giật chỗ ngồi với những người lớn tuổi hơn hay khi có người bảo nhường ghế cho trẻ em, người lớn tuổi thì mới nhường, còn có những trường hợp còn cố tình không nhường, đã vậy còn nói chuyện lớn tiếng gây ồn ào, mất trật tự ảnh hưởng đến những người xung quanh hoặc ngay khi xếp hàng mua đồ cũng vậy văn hóa xếp hàng của giới trẻ thì rất tệ, thiếu ý thức. Còn nhiều những trường hợp vụ việc rất dễ thấy trên các trang thông tin đại chúng, các trang mạng xã hội như các bạn trẻ đi chơi, ăn uống không hiểu vì có xảy ra xích mích từ trước, hay là do từ những lời góp ý của người khác, hay từ một cái nhìn mà nói người khác nhìn đểu mình,… Đó cũng là nguyên nhân gây nên các vụ đánh nhau, kéo băng nhóm chém nhau, thậm chí có nhiều bạn thấy người khác bị đánh không can ngăn lại còn quay lại video để đăng tải lên các trang mạng. Đây là những hình ảnh xấu xí, hành động cần phải lên án đấu tranh với những bạn trẻ có lối sống cách cư xử gây ảnh hưởng đến dư luận xã hội làm xấu đi hình ảnh về một xã hội văn minh.
Sự suy thoái về mặt văn hóa, đạo đức trong giới trẻ hiện nay còn thể hiện ở lối sống buông thả, thích ăn chơi, đua đòi theo người khác, thích hưởng thụ mà không thích lao động. Cách cư xử của giới trẻ hiện nay ảnh hưởng không ít bởi phong cách sống của phương Tây, các bạn trẻ cho rằng sống để hưởng thụ, để làm những điều mình thích. Giới trẻ không ngần ngại phá vỡ những quy chuẩn đạo đức, văn hóa dân tộc như kính trên nhường dưới, xem nhẹ các chuẩn mực đạo đức xã hội, ma túy, mại dâm,…Thậm chí, việc sống thử trước hôn nhân cũng được các bạn trẻ hào hứng đón nhận, coi đó là hành động hợp mốt, hợp thời, gây ra những hậu quả đáng tiếc như có thai ngoài ý muốn dẫn đến nạo phá thai. Với những nước đã phát triển, giới trẻ thường được giáo dục cách bảo vệ bản thân ngay từ khi còn nhỏ thì tại Việt Nam, việc áp dụng một cách nửa vời vô hình dung gây ra những hậu họa đáng tiếc cho chính bản thân giới trẻ.
Nguyên nhân của sự xuống dốc trong hành vi đạo đức của giới trẻ hiện nay là do các bạn trẻ hãy học theo những thói hư, tật xấu được lan truyền rộng rãi trên các trang mạng xã hội, học hỏi lẫn nhau của đại bộ phận bạn trẻ trong cuộc sống hiện nay. Chẳng hạn như học theo :Khá bảnh” về kiểu cách ăn chơi, nhảy múa, để kiểu tóc sao cho giống.Tiếp đó là do môi trường sống, môi trường giáo dục. Do công việc bận rộn, nhiều cha mẹ sẵn sàng để con cái phát triển một cách bản năng, thiếu đi sự quan tâm, thiếu đi định hướng ứng xử, hành vi khiến những đứa trẻ mất phương hướng, không biết thế nào là đúng sai, dẫn đến có những nhận thức, hành vi lệch lạc,… hậu quả khi lớn thường khó hòa nhập và giao tiếp với cộng đồng. Lý do quan trọng nhất vẫn là nằm ở bản thân ý thức của mỗi người. Con người rất dễ bị ảnh hưởng bởi những hành vi ứng xử xấu, kém văn minh, nếu không giữ vững lập trường và đấu tranh với những thói hư tật xấu thì bản thân rất dễ sa ngã.
Để khắc phục tình trạng tha hóa về đạo đức, lối sống, hành vi ứng xử thiếu văn hóa của giới trẻ hiện nay, nhà trường, gia đình và xã hội cần có sự phối hợp, tác động về mọi mặt. Gia đình uốn nắn hành vi của con trẻ từ khi còn nhỏ, thường xuyên quan tâm, điều chỉnh cách ứng xử của con cái độ tuổi hình thành nhân cách. Nhà trường cần có hệ thống giáo dục bài bản, linh hoạt, vừa đáp ứng nhu cầu mở rộng văn hóa, vừa đảm bảo khuôn khổ chuẩn mực đạo đức. Với xã hội, cần có những chế tài xử phạt nghiêm minh trước những hành vi sai trái, đồng thời tuyên dương những hành động đẹp nhằm biểu dương và khích lệ các bạn trẻ sống theo đúng đạo đức, truyền thống dân tộc.
Bản thân mỗi chúng ta chính là thế hệ trẻ, là tương lai, vận mệnh đất nước, chúng ta cần từng bước nâng cao nhận thức đúng đắn về cách ứng xử trong giao tiếp, hành động từ những điều nhỏ nhặt nhất. Cùng với sự chỉ dẫn và quan tâm từ nhà trường, gia đình, hãy hình thành những thói quen tốt đẹp, tích cực tham gia các phong trào bài trừ thói hư tật xấu, rèn luyện trở thành công dân tốt, có lối ứng xử tốt đẹp, lành mạnh. Có như vậy, đất nước mới có tiềm năng phát triển dựa trên nền tảng con người bền vững.
Sưu tầm!
